Roadtrip en rondreis Kalimantan – alle tips voor je bezoek aan Indonesisch Borneo

Kalimantan, of het Indonesische deel van Borneo, is een hidden gem in Indonesië. Hoog tijd dus voor een verkenning van dit eiland, waar de nieuwe hoofdstad van dit Aziatische land zelfs komt. De naam is al bekend: Nusantara, dat ‘archipel’ betekent. De regio ook: Oost-Kalimantan. Een rondreis door Kalimantan is een bijzondere en authentieke kennismaking met Indonesië. En ga je naar Kalimantan, dan staat één ding vast en zeker op je bucketlist. Kalimantan is een van de twee plekken in de wereld waar orang oetans nog in het wild (over)leven! Reis mee naar deze bijzondere en nog onontdekte bestemming in Indonesië.

Kalimantan, dat 580.000 km groot is, leent zich erg goed voor een of meer avontuurlijke trekkings. Spoiler alert: geen gemakkelijke uitdaging. Hier ga je écht van de begane paden, want paden zijn er amper. Daarnaast is er veel meer natuur te ontdekken, van waterbuffels, heel veel aapjes, prachtige vogels tot tarantula’s en veel, heel veel water. Reken daarnaast op slechte wegen, onontgonnen toerisme, veel aandacht van de locals en rust! Klaar voor dit avontuur in Kalimantan?

Een reis naar Kalimantan vraagt wat voorbereiding. Je vliegt het makkelijkste via Jakarta. Vanuit daar vlieg je met een binnenlandse vlucht naar Pankalang Bun of Banjarmasin. De eerste bestemming is dé plek als je een bezoek wil brengen aan Nationaal Park Tanjung Puting. Wil je ook Oost-Kalimantan bezoeken, bijvoorbeeld het gebied rond Mount Merati en Loksado en een bezoek brengen aan de drijvende markt en de Dayak-stammen, dan ligt Banjarmasin centraler als startpunt. De prijzen voor de binnenlandse vluchten zijn tussen de 75 en 125 euro enkele reis, het hangt een beetje af van wanneer je boekt.

Eenmaal in Kalimantan zijn de afstanden in kilometers niet eens zo lang, maar de tijd die het kost om de route te overbruggen is aanzienlijk. De wegen zijn rustig, maar er zijn geen snelwegen, zelfs geen autowegen. Er slingeren enkele hoofdroutes door het landschap, waar het vochtige klimaat haar werk doet. Grote gaten in de weg, kiezelwegen, half afgemaakte asfaltwegen, je gaat het allemaal tegenkomen. Is dat erg? Nee, als je je erop instelt is het geen enkel probleem. Maak af en toe een stop, eet bij een warung langs de weg of bezoek een van de natuurgebieden onderweg.

Mocht je beide gebieden willen bezoeken en echt niet willen rijden, dan kan je vliegen. Maar dat gaat dan via Java. Niet erg duurzaam… Ook is er een bootreis mogelijk vanuit Java met de ferry, dan ben je 23 uur onderweg. Ook een avontuur om eens te doen en de kans om het echte Indonesische leven weer eens op een andere manier mee te maken!

Dé bezienswaardigheid in Kalimantan is met stip Nationaal Park Tanjung Puting. Het ligt in de provincie midden-Kalimantan, vlakbij Pangkalan Bun. Hier leven de orang oetangs in vrijheid. De mooiste manier om dit gebied te bezoeken, is met een zogenaamde klotok. Dit zijn eenvoudige houten, platte boten, waar een ‘huis’ op is gezet. Hiermee vaar je naar de drie ‘camps’ aan de Sekonyer rivier, waar de orang oetangs worden geobserveerd.

Het onderzoek in dit gebied is in 1971 opgezet door professor Biruté Mary Galdikas. De Canadese vernoemde Camp Leakey naar haar mentor. Nu wordt er door alle gidsen met veel respect over ‘de professor’ gesproken, die nog altijd actief is. Ze besteedt haar tijd exclusief aan de mensapen. Er wordt veel geïnvesteerd in voorlichting van de lokale bevolking over de risico’s die excessieve houtkap en palmolie-plantages voor de natuur en in het bijzonder de orang oetans hebben.

Een bezoek aan Nationaal Park Tanjung Puting in Kalimantan is niet goedkoop, maar wel echt de moeite waard. Juist omdat er maar negentig bezoekers per dag worden toegelaten en de dieren vrij leven, is het heel ongerept. Je reist comfortabel met de klotok en je hebt altijd een gids bij je. Met twee nachten op de boot, en dus ongeveer twee dagen aan boord, kan je alles zien én een nachtexcursie maken.

Zo’n nachtexcursie is niet voor de angsthazen, want de kans dat je bijvoorbeeld in het pikdonker tarantula’s ziet is groot! Overdag zie je zeker orang oetangs en andere apen, omdat er ook dieren leven die nog worden bijgevoerd. Zij zijn door mensen gevangen geweest, en wennen hier weer aan het leven in het wild! Dat is behoorlijk avontuurlijk, want de dieren bepalen zelf wat ze doen, jij bent te gast in hun territorium. Je loopt dus letterlijk door hun gebied, en ze kunnen zomaar ineens naast je staan.

Het leven in Kalimantan speelt zich grotendeels op en rond het water af. Vanuit provinciehoofdstad Banjarmasin kan je de drijvende markt op de Martapura rivier bezoeken. Het is een van de mooiste markten die er in Indonesië is te vinden. Je vaart er in ongeveer een uur in  in alle vroegte in het donker heen. Zorg dat je een lage boot krijgt, zodat je op gelijke hoogte met de vrouwen vaart en volop contact kan maken.

De vrouwen uit de regio komen dagelijks in de vroege ochtend met hun groente, fruit, vis en andere handelswaar naar het centraal punt Lokbaitan. In alle rust handelen ze hier volgens enkele uren onderling. Het is geen markt voor particulieren, maar voor handelaren die er later mee naar andere markten gaan of inkopen doen voor hun warung (eethuis). Je kan heerlijk vers ontbijten met nasi goreng, kue (cake) of sterke kopi (koffie) dat je bij de vrouwen koopt. De vrolijkheid van de Indonesische vrouwen is altijd aanstekelijk en vroeg opstaan maakt dus niets uit!

Indrukwekkend zijn de diamant- en goudmijnen in de regio Martapura rond Banjarmasin in Kalimantan. Je komt hier niet blij van terug, maar het is indrukwekkend om te zien hoe de Indonesische goudzoekers hier hun geluk beproeven. Grondeigenaren geven groepjes arbeiders of zelfstandige goudzoekers de kans steeds weer een nieuw gebied af te graven. Dat gaat met zeer beperkte, zelfgebouwde constructies. Het is handwerk, en hoe dieper de (open) mijn, hoe groter de kans is iets te vinden, maar ook om bedolven te worden door ineenstortende rotsen. Jaarlijks overlijden zo tientallen arbeiders op zoek naar wat geluk. Anderen staan uren in het meer in de brandende zon grond te zeven en vinden zo geregeld kleine flinters of mini-klompjes goud.

Barito-rivier

Je kan in Banjarmasin ook met de houten ‘kano’-boot door de mangrove over de Barito-rivier varen naar een van de eilandjes waar onder andere de met uitsterven bedreigde proboscis-aapjes leven. Je ziet deze neusaapjes op in Kalimantan met wat geluk aan de oever in de bomen eten, vaak in groepjes. Tijdens je reis zal je op de rivieren ook boten zien waarmee gelukszoekers de zandbodems filteren op goud. Het zijn vaak zelfgemaakte constructies, de kans iets te vinden is natuurlijk niet heel groot.

De bewoners van Kalimantan leefden voorheen vaak samen met meerdere generaties in grote houten huizen. In Teluk Selong Village kan je het huis Bubungan Tinggi bezoeken. Wie weet wordt er net als tijdens het bezoek van Reisbijbel net een dorpsoverleg gehouden en ben je net zo goed een attractie als het huis zelf en volgt een fotosessie van een kwartier.

Dit soort houten huizen mocht aanvankelijk alleen voor koningen gebouwd worden. Er is onder andere een kleine ruimte voor meisjes die gingen trouwen. Ze moesten daar een week voor de bruiloft verblijven. Het huis wordt nu nog steeds bewoond, en het voorhuis wordt dus ingezet voor de gemeenschap.

Dayak-huis Kalimantan

Ook in Pankalangbun kan je een prachtig traditioneel Dayak-huis bezoeken. Het ligt aan de Kumai Pasir Panjang snelweg, tussen het vliegveld en de haven waarmee je naar Tanjung Puting gaat. Het huis is de laatste jaren helemaal opgeknapt. Het was in verval geraakt, maar wordt nu weer gebruikt voor gemeenschapsactiviteiten, onderwijs en bezoekers. Het huis is volledig uit hardhout opgetrokken en alleen daarom al erg waardevol met alle versieringen en ornamenten.

In het oost-Kalimantan is Loksado een mooie uitvalsbasis om het bergachtige gebied Meratus te verkennen. Je kan hier een meerdaagse trekking maken, waarbij je echt diep het regenwoud in trekt. Er zijn geen voorzieningen, dagelijks maak je met je gidsen een kamp waarin je in hammocks of een tentje slaapt.

Een geweldige ervaring voor ervaren wandelaars die ook uit de voeten kunnen op glibberige paden en steile rotsachtige hellingen. Er is namelijk geen aangelegd pad of iets degelijks. Omdat het toerisme hier nog amper ontwikkeld is, hebben de gidsen weinig ervaring met reizigers die niet gewend zijn aan de lokale omstandigheden. Waar ze zelf op slippers omhoog klauteren, ben jij flink aan het werk.

Bereid je dus goed voor en zorg dat je in goede conditie bent en weinig bagage draagt. Slapen in een hammock met muskietennet is fijner dan op de grond, is de ervaring van Reisbijbel. Zorg dat je gids zeiltjes meeneemt om ervoor te zorgen dat je droog ligt en er een extra tentje is om je bagage droog te houden.

Een ontzettend leuke manier om de natuur rond Loksado en de Meratus Mountains te verkennen is er te gaan raften. Op meterslange platte bamboo-rafts ga je in drie tot vier uur de Amandit-rivier over. Vraag vooral of je het zelf ook mag proberen, een soort stand up paddle boarden over de stroomversnellingen!

Een andere aanrader is de avondmarkt die hier wekelijks wordt gehouden. Omdat het gebied afgelegen is, is het voor locals echt dé uitgaansavond. Marktkooplui komen van heinde en verre, ze rijden vaak een halve dag op hun brommers. Je vindt er lokale hapjes, maar ook kleding en andere huishoudelijke artikelen.

Een van de hoogtepunten van Kalimantan zijn natuurlijk de orang oetangs. Die kan je dus in Tanjang Puting zien, maar ook al in Kumai. Met een boot vaar je hun leefgebied in en zie je ze langs de kant zitten, hangen, eten en slingeren. Het is een geweldige ervaring om de dieren al van zo dichtbij te kunnen observeren. Hier tref je vermoedelijk geen andere toeristen.

Tijdens je reis zie je vast en zeker ook de beschermde en met uitsterven bedreigde neusapen. Leuk weetje, ze worden hier orang Belanda genoemd, Nederlandse mens. Een verwijzing naar de eerste scheepslieden en missiepaters op Kalimanten. Hun grote neuzen en bolle buiken maakten indruk op de lokale bevolking en deden hen aan de neusapen denken!

Zwemmende waterbuffels

Indrukwekkend zijn ook de zwemmende waterbuffels, die je onder andere in Negara kan bezoeken. In een soort drijvende boerderijen worden deze kostbare dieren gehouden. Je vaart er met een platboot heen over de rivieren en kanalen en ziet zo meteen het leven langs het water. Zorg dat je een hoed of pet op doet tegen de hete zon, er is hier geen beschutting. Prachtig om aan het einde van de middag te gaan, want dan zie je meteen het dagelijkse leven aan de rivier. Gezinnen wassen zichzelf, hun kleding, kinderen zijn met hun vliegers in de weer en volwassenen zoeken elkaar op aan de waterkant om de laatste nieuwtjes te delen.

Op veel plaatsen in Kalimantan is het erfgoed uit de Nederlandse koloniale tijd nog terug te vinden. Reis je in de zomer, dan zie je in augustus zeker de voorbereidingen voor de viering van de onafhankelijkheid op 17 augustus 1945. Er zijn veel sportevenementen voor jong en oud, en overal hangen vlaggen. In de kampongs is de uitbundigheid het grootste. Bedrijven vieren het samen met hun medewerkers met een opkomst vroeg in de ochtend. Vaak draagt iedereen dezelfde shirts en zijn er wat ludieke spelletjes.

Als Nederlandse reiziger merk je niets van eventuele wrok. Het tegendeel juist, zeker in Oost-Kalimantan ben je een bezienswaardigheid als ‘Belanda’ en kom je nergens weg zonder een fotosessie te hebben gedaan met – meestal – ibu’s. De moeders en meisjes zijn het meest enthousiast en daarna haken ook de mannen vaak nog aan. Het is een aanrader om voor je reis wat bahasa te leren, bijvoorbeeld via de app Duolingo. Je maakt nog makkelijker contact en de Indonesiërs vinden een paar woordjes uit jouw mond al hilarisch!

In de Meratus-regio is een bezoek aan het Rumah Belanda, het Nederlandse huis, in Geopark Meratus een aanrader. Boven op de berg – heuvel – hebben Nederlandse kolonisten hier in Kalimantan rond 1939 een soort vakantieoord gemaakt. In de frisse berglucht bouwen ze enkele houten huizen en zelfs een – wat lager gelegen – natuurlijk zwembad.

Het is een geweldige plek om één of twee nachten door te brengen. Je kan er wandelen, genieten van het uitzicht en dus zwemmen. De overnachting is mede dankzij de berglucht en de bijzondere geschiedenis erg mooi. Sta zeker op tijd op voor de zonsopgang. Er is helaas weinig te vinden over de geschiedenis, maar gidsen vertellen dat het huis ongeveer vier jaar is gebruikt, tot de oorlog. Daarna hebben Indonesiers veel van de inboedel weggehaald en ingezet in een school. Alles is later weer hersteld, inclusief de prachtig aangelegde tuin. Her en der staan borden met uitleg, in het Indonesisch. Via google translate even vertalen dus!

De lokale staff leidt je graag en trots rond, bijvoorbeeld langs de overwoekerde tennisbaan naar de uitzichtpunten en de waterputten, die nog altijd in gebruik zijn. Je kan in een buitengebouw naar de wc en daar douchen met de mandi, een teil met water. De kamers zijn heel luxe, maar verbaas je dus niet over het douchen!

Een reis naar Kalimantan in Indonesië vraagt om wat flexibiliteit. Van jezelf vooral, maar je kan ook je ook voorbereiden met goede schoenen die tegen wat water kunnen, muggenwerende kleding, een malaria-advies en eventuele vaccinaties, lakenzakken, opblaaskussentjes (vooral voor de reisdagen in de auto) en goede muggenspray. Een e-reader is ideaal, een hoofdlampje is eigenlijk essentieel net als een goede poncho. Het klimaat is ook in Indonesië aan het veranderen. Deze basics schaf je bijvoorbeeld eenvoudig en betaalbaar aan bij Decathlon, de tropenbroeken zijn daar betaalbaar en prima voor je reis. Of bij Bever, waar je bijvoorbeeld ook een waterfilter kan kopen.

De reistijd op Kalimantan is lang. Je kan vanuit Java rechtstreeks naar Pankalan Bun vliegen en als je alleen Tanjung Puting bezoekt, heb je geen lange reistijd. Trek je net als Reisbijbel ook naar Oost-Kalimantan, reken dan op heel wat uren in een hobbelende auto, met prachtig uitzicht. Onderweg slaap je in prima, maar eenvoudige hotels. Een lakenzak en extra sarong kunnen fijn zijn.

Kleding en duurzame verzorgingsproducten

De bevolking op Kalimantan is grotendeels islamitisch. Als je gaat zwemmen is fatsoenlijke zwemkleding handig en een lange broek of nette korte broek zorgt dat je extra goed opgaat in de gemeenschap. Tanktops zijn zowel voor vrouwen als mannen geen goed idee, maar in alle eerlijkheid, iedereen is super enthousiast dat je naar hun omgeving komt, hoe je ook gekleed bent. Bouw tijd in om te voldoen aan de vraag voor heel veel selfies!

Denk ook aan het milieu wat betreft je verzorgingsproducten. Alles wat je gebruikt komt rechtstreeks in de natuur. Vaak dient een rivier als was-, water- vis- en kookplek. Er is geen systeem om afval(water) fatsoenlijk af te voeren. Kies dus voor duurzame shampoobars en vaste zeep die geen impact op de natuur hebben. Ook is er inmiddels goede zonnebrand beschikbaar, onder andere in een vaste vorm. Met insecten werende kleding hoef je minder schadelijke muggenspray te gebruiken!

Wie van heerlijke Indonesische gerechten houdt, zit in Kalimantan goed. Er is op dit waterrijke eiland uiteraard veel verse vis (ikan) te krijgen, maar ook op volop kip (ayam). Er is voldoende groente en uiteraard heerlijk fruit te krijgen. De verzorging is vaak erg goed. Het vullen van je eigen waterfles lukt doorgaans helaas alleen in de wat grotere hotels bij het ontbijt en op sommige boten. Je kan een waterfilter meenemen om zelf water te zuiveren, er is overal verder flessenwater te krijgen. Het water uit de kraan is uiteraard niet drinkbaar.

De ijsthee (teh es) die je overal vers kan krijgen, is erg lekker en Reisbijbel werd er niet ziek van. Vraag om de variant zonder suiker (tidak gula), anders mikken ze er zo drie scheppen in. Ook erg lekker en verfrissend: verse sinaasappelsap, aangelegd. Dat heet es jeruk. Koffie is doorgaans gemaakt met poeder, maar in wat grotere plaatsen starten jongeren ook hippe koffietentjes met zelf gebrande bonen! Een aanrader.

De prijs van eten is laag. Zeker als je naar de warungs gaat of de echte Indonestische ketens, betaal je een euro of wat voor een maaltijd. Reken als je buiten de steden als Banjarmasin bent niet op westerse gerechten.