Dwalen door de Toraja-cultuur tijdens rondreis Sulawesi

Toraja-land heet ook wel Tana Toraja. Het ligt in het Indonesische Sulawesi en staat bekend om de meerdaagse, uitgebreide en vaak kostbare uitvaartrituelen. De overledene wordt soms pas na jaren  begraven. Een bezoek aan een Toraja-begrafenis is een indrukwekkende ervaring tijdens je rondreis door Sulawesi. Bezoek ook de graven in de rotsen of in een boom, waar pasgeboren baby’s een rustplek krijgen als ze overlijden. Combineer je bezoek aan Toraja met een meerdaagse hike door de prachtige natuur met rijstvelden en groene valleien.

Hoewel een bezoek aan Toraja steevast onderdeel is van een rondreis door Sulawesi, schrikt het bezoeken van een begrafenis veel mensen toch even af. Het beeld van soms wel tientallen varkens en waterbuffels die worden geslacht, temidden van de soms wel honderden bezoekers, is dat wel voor westerlingen geschikt? Wij zien immers zelden hoe een dier wordt gedood.

Geen pottenkijker

Een eerste opmerking. Je hoeft je geen pottenkijker te voelen als je tijdens je reis een uitvaart in Toraja-land wil bijwonen. Vreemd voor ons misschien, maar hoe meer mensen de uitvaart bijwonen, hoe beter. Je bent als buitenstaander daarom van harte welkom. Neem vooral een lokale gids mee, want zij kunnen je alles uitleggen en introduceren bij de familie. Ze weten bovendien wánneer er een uitvaart is, en in welke fase deze is. Daarover straks meer.

En dan het offeren van de dieren. Ja, er worden dieren geofferd bij een Toraja-uitvaart. Maar nee, het is niet zo gruwelijk als je denkt. De aanblik is zelfs voor kinderen te doen – er vanuit gaande dat ze enige ervaring met het bezoeken van andere culturen hebben. Zeker als je hen goed uitlegt wat er gebeurt en wat de rituelen betekenen. Zo helpen de slimme varkens je om de weg naar de hemel te vinden en kunnen de sterke waterbuffels je dragen als je moe bent.

Het feit dat alle dieren direct na het doden worden geslacht en – afhankelijk van de grootte van de begrafenis – na bereiding ook meteen worden gegeten door de bezoekers van de uitvaart, verzacht de pijn wellicht ook. Met deze uitleg is een bezoek aan een Toraja-uitvaart tijdens je rondreis in Sulawesi hopelijk minder afschrikwekkend.

Grote en kleinere uitvaart

Wil je ook een foto zien van een grote uitvaart om jezelf voor te bereiden? Scrol dan na het lezen van dit artikel helemaal door, dan ben je goed voorbereid op wat je aantreft.

Wij woonden een grote en kleine uitvaart bij. Bij de grote uitvaart werden op de dag dat wij er waren maar liefst 31 buffels geslacht, de man die werd begraven was al vier jaar dood en zijn uitvaart duurde vijf dagen. Opmerkelijk genoeg gaven de dieren geen kik toen ze wachten op hun onheil, het werd niet helemaal duidelijk of ze gedrogeerd zijn, maar er was geen sprake van stress of paniek bij de varkens en buffels.

Een begrafenis in Toraja-land hangt nauw samen met de maatschappelijke status van de overledene. Hoe rijker een overledene was, hoe uitgebreider de begrafenis. De begrafenis kan dagen duren, soms wel een week. De uitgebreidere uitvaarten zijn enorm kostbaar, en daarom worden ze vaak uitgesteld om geld te sparen en voorbereidingen te treffen, zoals het bouwen van gastenverblijven. Tijdens je rondreis in Sulawesi maak je dus maar een deel van de uitvaart mee. 

Het lichaam van de overledene wordt na het overlijden gebalsemd en bewaard in een kamer in het familiehuis, de tongkonan, de bekende Toraja-huizen met de bijzondere daken. Pas als alles is geregeld voor de begrafenis en alle omstandigheden perfect zijn, wordt het lichaam daadwerkelijk begraven. Dat deel kan je bijwonen. 

Tau tau

Zolang het lichaam nog in huis is, wordt de overledene wordt gezien als ‘ziek’. Familieleden gaan dagelijks langs, brengen eten en leggen vetes bij. De Toraja-godsdienst gaat er vanuit dat de geest nu nog in het lichaam is. Als meer dan 25 waterbuffels worden geslacht bij de uitvaart, mag er ook een houten standbeeld worden gemaakt. Dat beeld is soms wel net zo groot als de overledene zelf. Deze zogenaamde tau-tau wordt meegenomen naar het graf en blijft daar staan. Kijk niet raar op als er tijdens de uitvaart een brandende sigaret tussen de lippen van wordt gestoken en de bril van de overledene op de neus staat!

Omdat de begrafenis vaak dagen duurt en familie en bekenden van ver komen, wordt er voor de uitvaart een soort tijdelijk dorp gebouwd van bamboe, soms rond één of twee bestaande huizen. Voor een buitenstaander lijkt het een gewoon dorp, maar alles wordt na afloop weer afgebroken! Een bijzonder fenomeen, want de dorpen zien er erg mooi en rijk versierd uit. Materialen kunnen wel hergebruikt worden. Tijdens je rondreis door Sulawesi zal je in Toraja nog geregeld een half afgebroken begrafenisdorp zien. 

Lachen en dansen

Omdat het lang duurt voordat de Toraja-uitvaart plaatsvindt, zijn de mensen niet zo verdrietig meer. Er wordt gelachen en gedanst en het slachten van de dieren is een evenement op zich. Alle gasten zitten in groepjes bij elkaar, met familieleden of een bepaalde buurt op een afgescheiden ‘balkon’. De belangrijkste gasten hebben de beste plek, met het beste uitzicht op het offeren. Zij worden ook bediend door de familie van de overledene, volgens vaste tradities worden er bijvoorbeeld sigaretten uitgedeeld.

De ceremonie wordt geleid door een familielid of ceremoniemeester. Die roept ook om welke buurt of familie een dier heeft gegeven. Met name bij de waterbuffels zijn er duurdere varianten, bijvoorbeeld gevlekte dieren zijn meer waard. Alle bezoekers van een uitvaart worden bij aankomst ook ingeschreven in een boek, en aan de hand daarvan wordt bij grotere begrafenissen het vlees na afloop ook verdeeld. Het is dus niet zo dat de familie van de overledene alles krijgt. Op deze manier is er een soort begrafenis-economie, want als iemand bij jou is geweest, ga jij ook weer naar een begrafenis in zijn of haar dorp of familie.

Tongkonan

Op de laatste dag van de begrafenis wordt het lichaam vanuit de bamboetoren verplaatst naar het definitieve graf. Afhankelijk van het aantal geofferde waterbuffels wordt het lichaam in de kleine tongkonan, het typische huis, geplaatst voor de weg naar de laatste rustplaats. Nu pas verlaat in de Toraja-cultuur de ziel het lichaam.

Tijdens je bezoek aan Toraja-land en je rondreis in Sulawesi zie je verschillende graven. Die variëren van meerdere hangende kisten bij elkaar in grote grotten, speciaal voor één persoon uitgehouwen graven in een berg, baby-bomen en grafhuizen in de steden.
Het meest bekend zijn misschien wel de hangende graven in grote, open grotten. Hierbij wordt de kist in de grot op balken gelegd en zweeft zo boven de grond. De kisten verteren uiteraard en dan vallen de botten op de grond. Er liggen soms wel tientallen lichamen in één grot.

Spookhuis

Het bezoek aan zo’n grot is dus een soort spookhuis-ervaring, want overal liggen naar beneden gevallen beenderen en zijn de schedels opgestapeld. De kleine houten beeldjes van de overledene staan er ook en je ziet kleine offers staan die nabestaanden nog steeds brengen ter gedachtenis.
Of alles nog even authentiek is, kan je je afvragen, maar het beeld is indrukwekkend. Voor kinderen kan het wel wat luguber zijn, dus bereid ze voor op deze aanblik. De junior reporters van Reisbijbel vonden het heel interessant, en niet eng.

De individuele graf-grotten zijn ook erg bijzonder. Deze graven worden door mensen in een grote of kleinere stenen berg met de hand gemaakt, er komt geen machine aan te pas! Het kappen ervan duurt ongeveer een half jaar en is dus kostbaar. Als je een trekking maakt, zul je geregeld een graf tegenkomen in de rijstvelden, ze kunnen overal gemaakt worden.

In de grotere steden, zoals Rantepao, zijn alle geschikte plekken voor een graf in een berg of grot al in gebruikt. Daar worden de kisten daarom in een soort stenen gebouwtje geplaatst, vergelijkbaar met een familiegraf in Nederland. Je ziet tijdens je rondreis in Sulawesi soms nog de draagbaar met de tongkonan erbij staan.

Minder zichtbaar, maar misschien wel het meest indrukwekkend, zijn de baby-bomen in Toraja-land. Baby’s die direct na de geboorte of voor het doorbreken van de melktandjes overlijden, worden in een boom begraven. Hun lichaampje wordt rechtopstaand in het rechthoekige uitsparing geplaatst en de opening wordt afgedekt met geweven palmharen.

Deze uitvaart duurt een dag en vindt direct na het overlijden plaats. De ouders moeten een eigen varken offeren. Als ze dit niet hebben, laten buren een varken vrij, dat dan ‘toevallig’ de tuin van de rouwende familie inloopt. De vader kan dit dan meenemen. De aanblik van een baby-boom is mooi en verdrietig tegelijk.

Indonesië is gelukkig meer dan – het zeker ook erg leuke en mooie – Bali. Een rondreis door Sulawesi laat je kennismaken met een heel ander Indonesië. Hier geen busladingen toeristen en volop kans om zelf met een gids op avontuur te gaan. Je vliegt vanuit Jakarta naar Makassar. De weg naar Rantepao, de stad waar de meeste hikes en dagtrips naar Toraja-dorpen vertrekken, is lang en hobbelig, maar je ziet er wel meteen het echte leven in de dorpen aan je voorbij trekken.  

Wagenziek

Reken op een volle dag reizen over slingerwegen en als je dus snel wagenziek wordt: slaap eerst een nacht je jetlag bij in Makassar. Eigen ervaring van Reisbijbels Joep leert dat het anders een heel heftige kennismaking met Sulawesi wordt. Je kan op de heenweg, of de terugweg, ook een tussenstop maken bij Lake Tempe. Een geweldige ervaring en het breekt de reis.

Eenmaal in Rantepao is er accommodatie in alle prijsklassen. Het Toraja Heritage hotel is een prima plek met genoeg comfort om te overnachten voor en na je trekking. Voor kinderen is er een heerlijk zwembad en de kans leeftijdsgenootjes te ontmoeten. Want reizen door Sulawesi is heel anders dan bijvoorbeeld Bali, hier ontmoet je (gelukkig) weinig andere toeristen. Onze tip: eet boven in de bar, het eten in het restaurant is niet heel bijzonder.

Warung

Of loop naar het stadje en bezoek een warung, een lokaal eettentje. Daar kan je ook wat voorraden inslaan voor je trekking, onderweg is echt niets te krijgen! De dorpen zijn erg arm, zelfs vers water moet soms een paar dorpen verder gehaald worden voor je. Koop ook wat gulu-gulu voor de lokale kinderen die je tegenkomt, snoepjes zijn welkom! Misschien gezondere variant: neem opblaasballen mee om onderweg uit te delen. De kinderen hier hebben vrijwel geen speelgoed en je maakt zo makkelijk contact!

Je kan je rondreis naar Sulawesi goed regelen met een lokale gids. Die haalt je in Makassar bij het vliegveld op. Vlieg er bijvoorbeeld met Garuda heen vanuit Jakarta. Wij reisden een week met Toraja Tour Guide  Een basic verzorging, passend bij avontuurlijke reizigers.

Trekkings Toraja

Bedenk dat de trekkings bij groepsreizen doorgaans een stuk minder intensief – en authentiek – zijn, dan wanneer je zelf met een lokale gids iets organiseert. Zij nemen je mee naar de echte afgelegen dorpjes. Reisbijbel maakte een driedaagse hike, waarbij we eenmaal in een hostel en eenmaal bij locals overnachten, zeer eenvoudig, maar erg gezellig. We liepen in drie dagen ruim 40 kilometer door de rijstvelden en heuvels, waarvan op de middelste dag 18 kilometer naar 1.800 meter hoogte. Onderweg zijn geen mogelijkheden eten of drinken te kopen, je bent afhankelijk van je gids. Door de armoede in dit gebied, is de verzorging kariger dan je wellicht gewend bent, maar het is zeker voldoende als je zelf ook wat muesli-repen meeneemt!

Trek voor je bezoek aan Sulawesi en Toraja minimaal tien dagen uit om niet gehaast rond te reizen. Een mooie combinatie kan een bezoek aan het nog meer afgelegen Wakatobi te zijn! Volgens Floortje Dessing het einde van de wereld. Je leest hier alles over hoe je er komt.